Co to jest jaz? Poznaj tą wspaniałą budowlę hydrotechniczną!

Najprościej rzecz ujmując, ​jaz to budowla hydrotechniczna wznoszona w poprzek rzeki lub kanału, której głównym zadaniem jest piętrzenie wody w celu utrzymania stałego poziomu rzeki dla potrzeb żeglugowych. Dodatkowo budowla do spiętrzania wody może pełnić funkcje związane z ochroną przeciwpowodziową, zaopatrzeniem w wodę oraz produkcją energii.

Istnieją dwa podstawowe typy jazów:​

• jazy stałe – charakteryzują się niezmienną konstrukcją, która utrzymuje stały poziom piętrzenia wody;​
  
• jazy ruchome – wyposażone w mechanizmy umożliwiające regulację wysokości lustra wody, co pozwala na dostosowanie przepływu do zmieniających się warunków hydrologicznych.
  

Budowla hydrotechniczna jaz cechuje się dość skomplikowaną konstrukcją znajdującą się zarówno pod jak i nad powierzchnią wody. Głównym elementem jest niewidoczny gołym okiem próg piętrzący, który jak sama nazwa wskazuje jest odpowiedzialny za spiętrzenie wody. Wykonany zazwyczaj z betonu lub żelbetu, ma być odporny na działanie sił hydrodynamicznych.

Kolejny element jazu to płyta denna. Usytuowana poniżej progu, przejmuje obciążenia od naporu wody i przenosi je na grunt. Chroni przed podmywaniem konstrukcji przez filtrację wody pod jazem. Pod wodą znajduje się także niecka wypadowa i szczelne ścianki, zapobiegające niekontrolowanemu przepływowi wody przez podłoże, wykonane z betonu, stali lub gruntów spoistych. To wpływa na stabilność całej budowli. 

Elementy nadwodne to filary, przyczółki i skrzydła – elementy boczne, kierujące przepływem wody i chroniące brzegi przed erozją. W przypadku jazów ruchowym wyróżniamy jeszcze zamknięcia jak klapy, segmenty i zasuwy. Ruchome części kontrolujące przepływ wody przez jaz są wykonane z materiałów odpornych na działanie wody.

Budowla jaz to istotny element krajobrazu naszych polskich Mazur. Nie jest zbudowany bez przyczyny. Przyjrzyjmy się więc, jakie ma zastosowanie i wpływ na środowisko naturalne. 

Jaz na rzece pełni istotną rolę w zarządzaniu zasobami wodnymi, regulując poziom wody oraz przepływ w rzekach i kanałach. Jego głównym zadaniem jest retencja wody. Pozwala zaopatrywać w wodę tereny, które ze względu na ukształtowanie terenu są dotknięte suszą. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie stabilnego ekosystemu wodnego oraz ochrona terenów przyległych przed erozją i podtopieniami.

W kontekście gospodarki wodnej jazy odgrywają istotną rolę w nawadnianiu pól uprawnych oraz wspomaganiu pracy elektrowni wodnych. Poprzez kontrolowanie przepływu wody buduje się go także do celów energetycznych, co wpisuje się w zrównoważony rozwój i ekologiczne podejście do eksploatacji zasobów naturalnych.

Nie można także pominąć znaczenia jazów dla ekosystemu. Odpowiednio zaprojektowane konstrukcje uwzględniają potrzeby organizmów wodnych takich jak ryby migrujące. Wiele nowoczesnych jazów wyposażonych jest w przepławki, które umożliwiają wędrówkę rybom i innym organizmom wodnym w obu kierunkach, minimalizując negatywny wpływ na lokalną faunę.

Jazy na Mazurach są także ważnym elementem szlaków wodnych, umożliwiając żeglugę na wybranych odcinkach rzek i kanałów. Odpowiednia regulacja poziomu wody wpływa na bezpieczeństwo żeglugi oraz podnoszą wygodę spływu dla kajakarzy i żeglarzy. 

Podsumowując, budowa jazów to przemyślane działanie mające na celu zarówno ochronę przyrody, jak i zapewnienie korzyści gospodarczych oraz rekreacyjnych. 

Choć na pierwszy rzut oka mogą wydawać się jedynie elementami infrastruktury rzecznej, jazy w Polsce to niezwykłe konstrukcje, które od wieków kształtują krajobraz, regulują przepływ wód, stanowią sztuczne bariery dla migracji organizmów wodnych i ułatwiają żeglugę. Niektóre z nich to prawdziwe inżynieryjne perełki, inne mają bogatą historię i były świadkami wielkich wydarzeń. 

Gigantem na Wiśle jest jaz we Włocławku. To prawdziwy kolos polskich jazów – największy i najbardziej imponujący w kraju. Jaz Włocławek jest częścią Zbiornika Włocławskiego, największego sztucznego akwenu w Polsce. Został wybudowany w 1970 roku i ma ogromne przęsła jazowe sterowane hydraulicznie, a wysokość piętrzenia w tym zbiorniku wynosi aż 8,9 metra! 

Dzięki tej monumentalnej budowli udało się okiełznać Wisłę, poprawiając warunki żeglugowe, zwiększając ochronę przeciwpowodziową i dostarczając energię elektryczną. Jest to też kluczowy punkt na trasie wielu wędkarzy. Warto zabrać ze sobą wędki, podbieraki i inne akcesoria wędkarskie i udać się na udany połów. W okolicach tego jazu często gromadzą się potężne sumy i sandacze.

Położony na Odrze jaz w Krapkowicach to przykład budowli, która nie tylko pełni funkcję hydrotechniczną, ale też jest malowniczym elementem krajobrazu. Ten jaz to przeszkoda, która należy do tak zwanych stopni wodnych, czyli miejsc, gdzie rzeka jest regulowana w celu zapewnienia bezpiecznej żeglugi.

Okolica jazów w Krapkowicach to raj dla kajakarzy – woda jest tutaj spokojna, a malownicza sceneria przyciąga miłośników sportów wodnych. Mimo łatwości spływu, należy zachować ostrożność i nie zapomnieć o kamizelce asekuracyjnej, zwanej potocznie kapokiem.

Rzeka Bóbr, choć nie jest największą rzeką w Polsce, ma jedno z najciekawszych rozwiązań hydrotechnicznych w kraju. Jaz Janowice, położony w pobliżu Jeleniej Góry, to konstrukcja o kluczowym znaczeniu dla regionu Dolnego Śląska, ponieważ jest elementem większego systemu zapór i jazów, które chronią przed powodziami.

Ten jaz pełni także funkcję ekologiczną – utrzymuje odpowiedni poziom wody dla fauny i flory doliny Bobru oraz chroni dno przed rozmyciem. Ponadto stanowi interesujące miejsce dla turystów i fotografów, zwłaszcza podczas większych zrzutów wody. Wybierając się w tą okolicę z lornetką można naprawdę sporo zobaczyć. 

Jeszcze innym ciekawym jazem jest jaz Kwik, który znajduje się na kanale łączącym jezioro Śniardwy z jeziorem Białoławki. Dzięki odpowiednio zaprojektowanym przegrodom oraz systemowi śluz, jaz Kwik umożliwia stabilizację warunków hydrologicznych w regionie. Jest przykładem efektywnego wykorzystania inżynierii wodnej, wpisując się w skomplikowaną sieć hydrotechniczną Mazur, która od lat wspiera gospodarkę wodną oraz ruch jednostek pływających.

1. Zawsze sprawdzaj warunki pogodowe – przy silnych opadach lub wiosennych roztopach przepływ wody przez jaz może gwałtownie wzrosnąć.
2. Miej kamizelkę ratunkową – zwłaszcza jeśli pływasz na pontonie, kajaku lub małej łodzi.
3. Uważaj na przeszkody pod wodą – betonowe konstrukcje, konary i gałęzie.
4. Szanuj przyrodę – nie zostawiaj śmieci, a jeśli wędkujesz, stosuj zasady etyki wędkarskiej i nie łów więcej, niż potrzebujesz.

Jazy budowane są w celu utrzymania stałego poziomu rzeki dla celów żeglugowych, zaopatrywania w wodę lub częściowego zabezpieczenia przed powodzią, a także do celów energetycznych. Ich rola w utrzymaniu równowagi hydrologicznej jest nie do przecenienia, a nowoczesne technologie pozwalają minimalizować ich potencjalny wpływ na środowisko naturalne.