Szachy dla niewidomych – na czym polegają?

Szachy dla niewidomych i słabowidzących mają bogatą historię sięgającą XIX wieku, kiedy to w Europie zaczęto dostosowywać tę grę do potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Wprowadzono specjalne szachownice brajlowskie z wypustkami umożliwiającymi dotykowe rozpoznawanie pozycji figur oraz różnice w wysokości pól dla lepszego ich rozróżnienia. Te innowacje uczyniły szachy bardziej dostępnymi dla niewidomych graczy.

W 1948 roku powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Szachistów Niewidomych (IBCA), którego celem jest organizowanie zawodów i promocja gry w szachy wśród niewidomych na całym świecie. Dwa lata później, w 1950 roku, odbyły się pierwsze Mistrzostwa Świata w Szachach Niewidomych, które zapoczątkowały regularne międzynarodowe turnieje, przyciągające najlepszych graczy z różnych krajów.

Jako ciekawostkę warto dodać, że w 2017 roku zapoczątkowano w Polsce ciekawy projekt, rozwijający szachy dla niewidomych. AGH (Akademia Górniczo-Hutnicza), a konkretnie dwóch studentów tej uczelni, czyli Mateusz Chmiel i Wojciech Burzyński, rozpoczęło pracę nad stworzeniem nowoczesnych szachów dostosowanych do potrzeb niewidomych. Ich innowacyjne podejście obejmowało zastosowanie systemu dźwiękowego i informującego graczy o ruchach pionków oraz wykorzystanie magnetycznego mocowania figur, eliminującego konieczność stosowania tradycyjnych otworów w szachownicy. Projekt ten zdobył uznanie, zwyciężając w konkursie, co pozwoliło na realizację prototypu.

Szachy dla osób niewidomych i słabowidzących wymagają specjalnych dostosowań zarówno w zakresie sprzętu, jak i zasad gry. Zawodnicy rozgrywają partie szachowe na specjalnej szachownicy brajlowskiej, w której polach wywiercone są niewielkie otwory, by mogły się w nich mocno trzymać bierki szachowe. Czarne pola są nieco podwyższone w stosunku do białych, co umożliwia ich łatwe rozróżnienie dotykiem. Dodatkowo czarne figury są oznaczone poprzez ostrzejsze zakończenia lub inne wyczuwalne różnice, co pozwala na ich odróżnienie od białych. ​

W trakcie rozgrywki obowiązują specyficzne zasady komunikacji między graczami. Każdy ruch ma być wyraźnie zapowiedziany przez gracza, a następnie powtórzony przez oponenta, co zapewnia obu stronom pełne zrozumienie sytuacji na planszy. Zawodnik niewidomy może korzystać z pomocy asystenta, który wykonuje ruchy na szachownicy przeciwnika, ogłasza posunięcia obu graczy oraz prowadzi zapis. W przypadku różnic w ustawieniu figur korekta odbywa się w obecności sędziego, opierając się na zapisach obu zawodników.

W oficjalnych turniejach zawodnicy niewidomi mają prawo korzystać z dwóch szachownic jednocześnie: dotykowej, na której grają, oraz standardowej – obsługiwanej przez przeciwnika lub asystenta. Zapisy partii mogą prowadzić w alfabecie Braille’a lub za pomocą urządzenia dźwiękowego na przykład dyktafonu. Ponadto same zasady rozgrywania szachów nie różnią się od tradycyjnych. 

Niewidomi i słabowidzący szachiści mogą brać udział w turniejach krajowych i międzynarodowych, organizowanych zarówno wyłącznie dla osób z dysfunkcją wzroku, jak i otwartych dla każdego. Najważniejszymi wydarzeniami są Mistrzostwa Świata i Olimpiady Szachowe Niewidomych, koordynowane przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Szachistów Niewidomych. W wielu krajach działają też ligi oraz turnieje integracyjne, gdzie wszyscy rywalizują na równych zasadach. 

Szachy dla niewidomych, dzięki rozwiązaniom wspierającym dostępność, pozwalają rywalizować każdemu, bez względu na ograniczenia wzrokowe. Liczy się tutaj przede wszystkim siła umysłu, umiejętności, precyzja, strategia i koncentracja.